DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU (DEHB)

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), bireyin yaşına ve gelişim düzeyine uygun olmayan dikkat sorunları, aşırı hareketlilik ve istekleri erteleyememe (dürtüsellik) ile kendini gösteren nörogelişimsel bir bozukluktur. 

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu her yaşta görülebilir. Okul çağı çocuklarında sıklığı biraz daha fazladır. Çeşitli bilimsel çalışmalarda okul çağı çocuklarında sıklığı % 5-7 arasında saptanmıştır. Erkek çocuklarda kızlardan yaklaşık 3 kat daha fazla görülmektedir. 

DEHBde üç temel belirti grubu vardır: 1- Dikkat eksikliği  2- Aşırı Hareketlilik  3- Dürtüsellik. 

Dikkat Eksikliği Belirtileri 

• Çoğu zaman dikkatini ayrıntılara veremez, okul ödevlerinde ya da diğer etkinliklerinde dikkatsizce hatalar yapar. 
• Çoğu zaman üzerine aldığı görevlerde ya da oynadığı etkinliklerde dikkati dağılır. 
• Doğrudan kendisine konuşulduğunda çoğu zaman dinlemiyormuş gibi görünür. 
• Çoğu zaman yönergeleri izlemez ve okul ödevlerini, ufak tefek işleri ya da işyerindeki görevlerini tamamlayamaz. 

• Çoğu zaman üzerine aldığı görevleri ve etkinlikleri düzenlemekte zorluk çeker. 
• Çoğu zaman sürekli zihinsel çabayı gerektiren görevlerden kaçınır, bunları sevmez ya da bunlarda yer almaya karşı isteksizdir. 
• Çoğu zaman üzerine aldığı görevler ya da etkinlikler için gerekli olan şeyleri kaybeder (ör: oyuncaklar, okul ödevleri, kalemler, kitaplar, araç gereçler vb.) 
• Çoğu zaman dikkati dış uyaranlarla kolaylıkla dağılır. 
• Günlük etkinliklerinde çoğu zaman unutkandır. 

Hiperaktivite Belirtileri 

• Çoğu zaman elleri ayakları kıpır kıpırdır ya da oturduğu yerde kıpırdanıp durur. 
• Çoğu zaman sınıfta ya da oturması beklenen diğer durumlarda oturduğu yerden kalkar. 
• Uygunsuz durumlarda koşuşturup durur. 

• Boş zaman geçirme etkinliklerine katılma ya da oyun oynama zorluğu vardır. 
• Çoğu zaman hareket halindedir. 
• Çoğu zaman çok konuşur. 

Dürtüsellik Belirtileri 

• Çoğu zaman sorulan soru tamamlanmadan önce cevabını yapıştırır. 
• Çoğu zaman sırasını bekleme güçlüğü vardır. 
• Çoğu zaman başkalarının sözünü keser ya da yaptıklarının arasına girer (ör: Başkalarının konuşmalarına ya da oyunlarına burnunu sokar.) 

Tanı koymak için belirtilerin küçük yaşlardan itibaren var olması gerekir. Küçük yaşlardan itibaren DEHB belirtisi olmayan çocuk ve gençlerde sonradan gelişen DEHB belirtileri varsa öncelikle başka ruhsal ve fiziksel sorunlar ya da hastalıkların varlığı değerlendirilmelidir. Ayrıca belirtilerin birden fazla ortamda (ör: ev, okul, oyun ya da arkadaş ortamı vb.) görülmesi gerekir. Sadece bir ortamda görülen DEHB belirtilerinin varlığında o ortamın koşullarının çocuk üzerindeki olumsuz etkilerinin değerlendirilmesi gerekir. 

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu beyin gelişimi ve beyin yapısıyla ilişkili bir bozukluktur. Her insanda yapısal bazı sorunlar olabilir. Bu sorunların bir ruhsal bozukluk tanısı alması için mutlaka kişinin işlevselliğini olumsuz etkilemesi gerekir. Örneğin DEHB özellikleri olan bir çocuk, ergen ya da erişkinde bu belirtiler kişinin eğitimini, işini, insanlarla ilişkilerini ve davranışlarını olumsuz etkilemiyorsa tanı konulması ya da tedavi başlanması doğru değildir. 

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu tanısı koymak için tüm belirtilerin bir arada olması gerekmez. Sadece dikkat sorunları olan ya da sadece hareketlilik ve dürtüsellik belirtileri olan çocuk ve ergenlere de DEHB tanısı konulabilir. Bu nedenle hareketli olmayan hatta hareketsiz ve fiziksel olarak tembel bir çocuğa da DEHB tanısı konulabilir. DEHB belirtileri işlevsellikte neden oldukları bozulmaya göre hafif, orta ya da ağır düzeyde olabilir. 

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu olan kişilerde temel belirtilerin yanı sıra başka birçok belirti eşlik edebilir. Bu belirtiler: 

• Dağınıklık, düzensizlik 
• Dalgınlık, hayal kurma 

• Tutarsızlık 
• Sakarlık, koordinasyon güçlükleri 
• Hafıza sorunları 
• Uyku sorunları 
• Saldırgan davranışlar 

• Sosyal ilişki sorunları 
• Kendine güvenin ve özsaygının azalması 

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu olan kişilerde bazı olumlu özellikler de gözlemlenir. Bu özellikler: 

• Başkaları yorulduğunda bile onların hala enerjik olması 

• Yaratıcılık 
• Sıcak kanlılık ve cana yakınlık 
• Kolay ilişki kurabilme 
• İsteklilik ve yüreklilik 
• İyi espri yeteneği – Mizah  

• Risk alabilme 
• Müzakerecilik, etkili tartışabilme 

Eşlik Eden Ruhsal Bozukluklar 

DEHB tanısı alan kişilerde Özgül Öğrenme Bozukluğu, Tik Bozuklukları, Motor Koordinasyon Bozuklukları, Konuşma Bozuklukları gibi diğer nörogelişimsel sorunlarla birlikteliği normalden daha sıktır. Ayrıca DEHB zemininde Davranış Bozuklukları, Depresyon, Kaygı Bozuklukları gibi diğer ruhsal bozukluklar da normalden daha fazla görülür. DEHB tablosuna eklenen bu ruhsal bozukluklar uygun müdahalelerle önlenebilmektedir. 

Nedenleri 

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu genetik temelli olarak beyin yapısı işlevlerinde meydana gelen nörogelişimsel sorunlardan kaynaklanır. İnsanlarda beyin gelişimi anne karnında ve yaşamın ilk 6 yılında çok hızlıdır. Bu nedenle zorunlu olmayan durumlarda 6 yaştan önce DEHB tanısı konulmaması gerekir. 6 yaşından sonra özellikle de ergenlik yıllarında beyin kendisindeki bu nörogelişimsel sorunları telafi edebilmektedir. Bu kişilerde DEHB belirtileri azalmakta ya da kaybolmaktadır. Erişkinlerde DEHB görülme sıklığı çocuklardaki oranın yarısından azdır. DEHB belirtilerinin kaybolma ihtimali nedeniyle takip sırasında belirtilerin ortalama yılda bir kez yeniden değerlendirilmesi gerekmektedir. 

Bazı çevresel nedenler de DEHB gelişimine katkı sağlamaktadır. Bu faktörler; 

• Doğum öncesi: Annenin gebelikte sigara, alkol kullanımı, bebeğin beyin gelişimini etkileyebilecek viral enfeksiyon geçirmesi gibi nedenler. 
• Doğum sırasında: Erken doğum, doğum sırasında yaşanan zorluklar. 

• Doğum sonrası: Geçirilen bazı hastalıklar, kafa travmaları. 

Tanı Koyma Aşamaları: 

1- Aile ve çocukla görüşme, bilgi alma, ailenin doldurması gereken ölçekler 

2-Çocuğun temel belirtilerinin ve eşlik eden sorunların değerlendirilmesi 

3-Psikolojik Testler 

4- Okul ve öğretmenden alınan bilgiler ve öğretmenin doldurduğu ölçekler 

5- Laboratuvar testleri: DEHB tanısı konulurken rutin olarak laboratuvar testleri istenmesine gerek yoktur. DEHB belirtilerini taklit edebilen fiziksel hastalığı olan kişilerde (ör: Tiroid hastalıklarına ailesel yatkınlık) ve ilaç yan etkileri açısından riskli olan durumlarda (ör: Doğumsal kalp hastalığı) duruma özgü tetkikler istenebilir. 

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu’nun Tedavisi 

• İlaç tedavileri 

• Ebeveyn, öğretmen eğitimleri 
• Çocuğa özel terapi ve eğitim programları 
• Ortamın düzenlenmesi 
• Alternatif tedaviler 
• Tedavinin izlenmesi 

İlaç tedavileri 

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu’nun tedavisinde etkinliği kanıtlanmış ve en yaygın olarak uygulanmakta olan tedavilerdir. 

Psikostimülan İlaçlar 

Türkiye’de psikostümülan ilaç olarak sadece metilfenidat etken maddeli ilaçlar bulunmaktadır. Bu ilaçlar: Ritalin, Medikinet ve Concerta’dır. 

Psikostimülan ilaçların DEHB tedavisinde etkin olduğu, vakaların yaklaşık olarak %80’inin tedaviden fayda gördüğü bildirilmektedir. Tedaviyle dikkat eksikliği, hareketlilik ve dürtüsellik temel belirtilerinde azalmanın yanı sıra akademik sorunlar, kişiler arası ilişki sorunları ve davranışsal sorunlar açısından da fayda sağlanmaktadır. Ayrıca kaza geçirme, suç işleme, madde kullanma gibi riskli davranışlar açısından da birçok çalışmada olumlu sonuçlar bulunmuştur. 

En sık görülen yan etkiler iştahsızlık ve uykusuzluktur. İştahsızlık tedavinin ilerleyen dönemlerinde genellikle azalmaktadır. Hafif iştahsızlıkta çocukların ilaçların etkisinin azaldığı ya da ortadan kalktığı saatlerde daha fazla beslenmesi ya da yüksek kalorili besinlerle besleme şeklinde önlemler alınabilir. İştahsızlık çok şiddetliyse ilaç dozu azaltılabilir ya da ilaç değiştirilebilir. 

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu olan kişilerde uyku sorunları normalden daha fazla görülür. İlaç kullanımı ile birlikte uyku sorunları ortaya çıktığında ilk olarak uyku hijyeninin sağlanması gerekir. Ayrıca ilaç daha erken bir saate çekilebilir ya da kısa süreli etkili bir ilaç verilebilir. İlacın değiştirilmesi düşünülmüyorsa tedaviye melatonin eklenebilir. 

Daha nadir görülen yan etkiler; Kilo kaybı, bulantı, kusma, kaygı artışı, kabus görme, huzursuzluk, baş dönmesi, baş ağrısı, kalp hızında artma, kan basıncında artma ve depresif belirtilerdir. 

Atomoksetin (Strattera) 

Çoğunlukla psikostimülan ilaçlara yanıt alınamadığında ya da yan etki ortaya çıktığında ikinci tercih olarak kullanılmaktadır. Günde tek doz, bazen de iki doz olarak kullanılır. Uykuda belirgin bir bozulmaya neden olmaz. Kaygı ve tikler üzerine azaltıcı etkileri vardır. En sık yan etkileri bulantı, hazımsızlık ve uyku halidir. 

İlaçların olumlu etkileri 

• Dikkat süresi ve dikkat yoğunluğu artar. 
• Aşırı hareketlilik hali ve dürtüsellik azalır. 
• Uyarı, eleştiri ve olumsuz geri bildirimler azalır. 

• Öğretmenler ve arkadaşlarla ilişkiler olumlu yönde gelişir. 
• Aile ile ilişkiler olumlu yönde gelişir. 
• Kişi gerçek kapasitesini görmeye ve kendine güvenmeye başlar. 
• Akademik başarı artar. 

Gidiş – Prognoz 

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu tanısı alan çocuk ve ergenlerde belirtilerin seyri farklılıklar gösterir. Çocukların yaklaşık olarak %30-35’inde erken ergenlik yıllarında belirtiler belirgin olarak azalır. Vakaların %30-40’ında belirtiler azalmasına rağmen işlevsellikte kısmen bozulmaya neden olurlar. Bu olgularda çoğunlukla öncelikle hareketlilik belirtileri, sonra dürtüsellik belirtileri azalır. Daha fazla devam etme eğiliminde olan belirtiler dikkat eksikliği belirtileridir. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu tanısı alan çocukların %30-40’ında bu belirtiler erişkinlik yaşlarında da devam eder. Özellikle tedavi almayan çocuk ve gençlerde DEHB belirtilerine madde kullanımı, riskli davranışlar, adli suçlar ve antisosyal kişilik bozukluğu eklenme ihtimali yüksektir. 

Ebeveyn Eğitimi 

Bu eğitimlerin sonucunda: 

• Ebeveynlik özgüveni artar. 

• Çocuklardaki sorun davranışlar azalır. 
• Ebeveynlerin çocukla iletişim becerilerinde olumlu değişiklikler olur. 
• Ebeveynlerin çocukların uygun olmayan davranışlarıyla başa çıkma becerileri artar. 
• Aile içinde stres ve gerginlikler azalır. 

Çocuğa özel terapi ve eğitim programları 

• Bireysel tedavinin ilk hedefi çocuğun kendisini her yönüyle tanıması, olumlu ve güçlü özelliklerinin farkına varması ve özgüvenini kazanmasıdır. 
• Bir diğer hedef de çocuğun davranış kontrolü becerisini kazanmasıdır. 
• Akademik sorunlar yaşayan çocukların ders çalışma becerilerini geliştirmek ve dikkat süresini arttırmaya yönelik özel eğitim desteği alması da bireysel eğitimin bir parçasıdır. 

Bireysel Psikoterapi 

• Bireysel psikoterapinin ana rolü çocuğun dürtü kontrolü ve öfke yönetimi becerilerine yöneliktir. 
• Bireysel psikoterapi DEHB’nin yapısal özellikleri göz önünde bulundurularak planlanmalıdır. 
• Bireysel psikoterapi destekleyici olmalıdır. 
• 3-12 yaş arasında oyun terapisi iyi bir seçenek olabilir. 

Aile Terapisi 

• DEHB’li çocukların aileleri çocukların sorunlarıyla baş etmeye çalışırken genellikle tükenirler. 
• Zorlukların normal olduğu ve kötü ebeveyn olmadıkları konusunda şüpheleri gidermek önemlidir. 
• Çocuğun, kontrolü dışındaki sorunlar nedeniyle aile bireylerinin yanında eleştirildiği ve cezalandırıldığı durumlarda nasıl hissettiği üzerinde durulmalıdır. 

• Aile için bir kaynak olarak hareket etmek ve çocuğun davranışlarıyla etkin baş etmeyi öğretmek terapinin temellerini oluşturur. 
• Aile üyeleri tarafından geçmişteki öfkenin ve hüsranın duygusal dışavurumu gelecek değişimler için yardımcı olur. 

Grup Terapisi 

• Çocukların yaşlarına uygun sosyal becerilerinin gelişmesi için grup terapileri katkı sağlayabilir. 

• Küçük gruplar DEHB’li çocuklar için daha uygundur. 
• İşbirliği, paylaşım, ödev sorumluluğunu alma ve arkadaş edinme gibi becerilerin gelişimi için grup terapileri fayda sağlar. 

Okul Konsültasyonu 

• Okulla bağlantı kurmak ve öğretmen(ler) ile işbirliği içinde olmak DEHB tedavisinde çok önemlidir. 

• Eğitimciler ailelerin tedavi motivasyonuna katkı sağlar. 
• Tedavilerin etkinliğini belirlemek için öğretmenler objektif veriler sağlayabilir. 
• Çocuklarda olumsuz davranışların kontrolü için okulda birtakım değişikliklere gidilebilir. 
• Bireysel öğrenmeye daha fazla zaman ayırarak ve ebeveynlerle eğitimcilerin işbirliği ile çocuğun geliştirilmesi gereken becerilerine odaklanılabilir.